Doktoratura

DR. PASHO MAKSUTI

TEMA : EPIDEMIOLOGJIA E VETËVRASJEVE NË TIRANË PËR PERIUDHËN 2001-2010

Vetëvrasja edhe pse është veprim individual, gjithmonë godet shumë njerëz dhe lë pasoja

afatgjata psikologjike e sociale ndaj familjarëve dhe personave të tjerë të afërt, por edhe ndaj

shoqërisë në tërësi.

Disa persona që kryejnë vetëvrasje kanë një problem shëndetësor mendor të

identifikueshëm si, depresion, skizofreni, varësi apo të tjera, ndërsa të tjerë nuk kanë probleme të

tilla. Disa flasin mbi qëllimin apo planin për vetëvrasje, ndërsa të tjerë nuk kanë. Shumë

vetëvrasje janë veprime impulsive, me vendim që merret brenda minutave ose orëve përpara

aktit. Çdo vetëvrasje ka veçantitë e saj, sikurse çdo person ka individualitetin e tij. Kur një person

bën vetëvrasje pa paralajmërim, të gjithë mund të pyesim veten se “çfarë nuk bëmë si duhet”.

Kjo formë e vdekjeve duket se i sfidon prediktorët.

Duhet të besojmë se vetëvrasja është vdekje që mund të parandalohet. Nëse nuk arrijmë

ta identifikojmë personin e rrezikuar nga vetëvrasja duhet të pyesim se cila hallkë e shoqërisë

nuk ka funksionuar.

Studimi është përpjekje për të dhënë kontribut mbi karakteristikat epidemiologjike të

personave të vetëvrarë në rrethin e Tiranës të cilat do të mund të shërbenin si mbështetje

shkencore mbi politikat shëndetësore parandaluese të vetëvrasjeve.

HYRJE

Vetëvrasja, edhe kur përmendet përmes të dhënave statistikore, te njerëzit shkakton

ndiesi të shumëfishta, shpesh ambivalente, por gati asnjëherë indiferentizëm. Nxit për të

menduar dhe shkakton reagime e vlerësime të ndryshme, që nga dëshira për ta fshehur, te dëshira

për ta zbuluar deri në fund dhe për ta paraqitur si fat tragjik e të pashmangshëm personal e

familjar, që është rezultat i ndërthurjes të rrethanave fatkeqe të cilat mund të shmangeshin. Në

raste të tjera, dënohet akti ose manifestohet me dhimbje të thellë. Vlerësohet edhe si vendim

racional i detyruar nga situata të padurueshme ose si largim nga ballafaqimi me realitetin. Të

tjerë e quajnë apel dëshpërues për ndihmë, deri edhe si refuzim total të ndihmës. Edhe pse është

veprim individual, vetëvrasja gjithmonë godet shumë njerëz dhe lë pasoja afatgjata psikologjike

e sociale ndaj familjarëve dhe personave të tjerë. Qëndrimi i shoqërisë ndaj vetëvrasjes ka qenë i

ndryshëm, kryesisht negativ, shpesh ekstremisht negativ, duke e dënuar dhe kategorizuar ndër

krimet më të rënda. Qëndrimi i ndryshëm ndaj vetëvrasjes kushtëzohet në masë të madhe nga

normat kulturore dhe religjioze, të cilat më shpesh e ndalojnë dhe e dënojnë atë.

Vetëvrasja ka tërhequr edhe vëmendjen e filozofëve shumë kohë para Krishtit, ndërsa

gjatë kohërave të ndryshme janë marrë edhe predikuesit fetarë, shkrimtarët, psikiatrit, sociologët

dhe psikologët. Kuptimi i vetëvrasjes si veprim “johuman” ose “human”, kanë ndërruar vende

gjatë historisë. Qëndrimi se vetëvrasja është veprim imoral ose se është manifestimi më i lartë i

lirisë, janë karakteristikë për periudhën e para Krishtit. Platoni në veprën “Fedoni” përmend

bisedën e Sokratit me Kebes-in në të cilin Sokrati krahason njeriun (i cili është pronë e zotërave)

me ushtarin që është në vendin e rojës dhe nuk guxon të lëshojë atë. Njeriu duke u larguar me

dëshirë nga kjo botë, vepron kundër ligjeve të zotërave. Megjithatë, Platoni vlerësonte se

vetëvrasja mund të jetë edhe veprim racional, nëse ndodh për shkak të ndonjë sëmundje ose për

shkak të kufizimit të papërballueshëm të lirisë (46, 52). Për Aristotelin vetëvrasja është krim

kundër shtetit ose veprim i përgjegjësisë shoqërore. Stoikët pas vdekjes së Sokratit mendonin se

vetëvrasja është mënyra më e dëshirueshme dhe më e arësyeshme e largimit nga kjo botë. Kur

presioni i brendshëm bëhet i papërballueshëm, atëherë nuk bëhet pyetja se a duhet të vrasim

veten, por se si ta realizojmë me nderë dhe guxim. Seneka mendonte se “e rëndësishme është

nëse njeriu vdes bukur apo shëmtuar dhe jo më herët apo më vonë dhe se, njeriu ka plotësisht të

drejtë të përzgjedhë mënyrën e vdekjes, që për të është e pëlqyeshme”(46).

Vlerësimi i vetëvrasjes si krim është karakteristikë e krishtërimit të vonshëm. Dënimi për

vetëvrasjen nuk përmenden as në Dhjatën e Vjetër as në Dhjatën e Re. Vetëm në shekullin e VI

pas Krishtit, kisha e ka dënuar vetëvrasjen. Argumentat e shën Augustit (shek. VI) kundër

vetëvrasjes kanë pasur ndikim për shkak të numrit të madh të vetëvrasjeve në periudhën e

krishtërimit të hershëm. Shën Augusti shprehet se “jeta është dhurata më e mirë e zotit dhe

refuzimi i saj domethënë refuzim i zotit”. Në veprën “De civitate dei” (Qyteti i perëndisë), shën

Augusti të vetëvrarin e krahason me vrasësin “Qui se ipsum occidit, homicida est” (kush vret

veten, është vrasës). Vlerësimi i vetëvrasjes si krim, ka çuar në veprime përçmuese ndaj trupit të

të vetëvrarit, nç ndjekje të familjes së tij dhe në konfiskimin e pasurisë (kanë qenë të përhapura

në Angli dhe Francë gjatë mesjetës) (46). Ёshtë e njohur aforizma e filozofit anglez C.E.M. Joad

IX

(shek. XIX-XX) se “në Angli nëse tentoni vetëvrasjen dhe nuk e realizoni, ju shpallin kriminel,

ndërsa nëse e realizoni ju shpallin të çmendur” (2).

Në shekullin XIX vetëvrasja është konsideruar sëmundje e personit dhe e shoqërisë.

Kështu kemi qasjen tradicionale psikiatrike dhe sociologjike ndaj kësaj dukurie. Psikiatrit

mendojnë se vetëvrasja ka bazë organike dhe gjithmonë bëhet fjalë për patologji, ndërsa

sociologët shkakun e vetëvrasjes e shikojnë kryesisht nga veprimi i faktorëve shoqërorë (7). Në

shekullin XX vetëvrasja sërisht konsiderohet si problem etik për shkak të asgjësimit të jetëve

njerëzore dhe zhvlerësimit të egzistencës njerëzore.

Në mesin e shekullit XX shtohen studimet dhe interesimi shkencor për këtë dukuri.

Kërkimet moderne flasin për qasje multifaktoriale ndaj përpjekjes për vetëvrasje dhe suicidit.

Shumë rëndësi për etiologjinë e kësaj dukurie kanë faktorët socialë, psikiatrikë dhe familjarë,

megjithëse njëri nga këto mund të jetë mbizotërues ndaj të tjerëve (46).

Për të kuptuar aspektin moral të vetëvrasjes nisemi nga përkufizimet e autorëve të

ndryshëm të cilët theksojnë se veprimi vetëvrasës duhet të jetë i qëllimshëm. A mund të themi se

të gjithë personat veprojnë në mënyrë të vetëdijshme dhe duan të vdesin? Mendoj se një numër i

konsiderueshëm i tyre kanë dilemë, të vdesin apo jo. Akoma më e papranueshme është vetëvrasja

për një pacient, të cilin e shtyn sëmundja mendore drejt suicidit. Pra, ai nuk ka logjikën normale

për të gjykuar mbi jetën e tij. Megjithë këtë, në vitin 1993, në 47 shtete të SHBA-së u vu në

zbatim ligji në mbrojtje të dëshirës për të vdekur të personave që vuajnë nga sëmundje të

pakurueshme, duke ligjëruar mundësinë për autorizimin e një personi kujdestar për të marrë

vendim për jetën e tyre, kur ata vetë të mos jenë në gjendje ta bëjnë (suicidet e asistuara). Kurse

në vitin 2002 në Hollandë, Zvicër e Luksemburg, u aprovua ligji i eutanazisë dhe vetëvrasjes së

asistuar (45). Ahmed dhe Tarek Okasha në diskutimet me filozofët dhe dijetarët islamikë kanë

dhënë mendimin se, megjithëse suicidet dënohen nga islami, duhen marrë parasysh si opsion

legjitim, në rastet kur jeta bëhet e padurueshme fizikisht dhe mendërisht, (11, 45). Këtij problemi

të ndërlikuar më së miri mund t’i qasemi nga këndvështrimi se sa është e drejtë apo e padrejtë, e

lejuar apo e palejuar, e mirë apo e gabuar, që të kryhet një vetëvrasje. Qëndrimi tolerant ndaj

vetëvrasjes ka ndikuar në rritjen e shpeshtësisë së vetëvrasjeve në mesin e të krishterëve gjatë

periudhës së hershme të përhapjes së krishtërimit. Duke u propaganduar pavlerësia e kësaj bote,

të gjitha shpresat qenë të drejtuara nga jeta pas vdekjes, ndërsa kristianizmi nuk kishte krijuar

ende mekanizmat e mbrojtjes për të shkuar në mënyrë të përshpejtuar nga “lugina e lotëve” drejt

botës së përtejme. Duke pritur “lumturinë e parajsës pas vdekjes”, për të krishterin, vdekja mund

të ishte lehtësim i shumëpritur (3).

Religjionet Abrahamike (Judaizmi, kristianizmi dhe Islami) tradicionalisht e konsiderojnë

vetëvrasjen si ofendim ndaj zotit, mbasi e konsiderojnë jetën të shenjtë. Mësimet e kishës

katolike thonë se nuk është e lejuar që, as vetes as dikujt tjetër t’i shkaktosh vdekjen”. Nuk

pranohet që veprimi i dikujt që shkakton vdekje, të llogaritet i drejtë, edhe në rastin kur dikush e

kërkon si shpëtim për vetveten (62). Qëndrimi religjioz mbështetet në kuptimin se njeriu nuk

është pronar, por vetëm drejtues i jetës së tij dhe vetëm Zotit, nga i cili rrjedh jeta, do t’i

përgjigjet për mënyrën e drejtimit të jetës (38). Sipas besimit islam personat që ngrenë dorë ndaj

vetes janë të dënuar me ferrin e përjetshëm. Në suicidologji humbja e afeksionit ndaj religjionit

shpesh llogaritet si rrezik për suicid. Ahmed dhe Tarek Okasha në veprën “Suicidi dhe islami”

X

dhe Nils Retterstol me Oivind Ekeberg në veprën “Kristianizmi dhe suicidi” (11), theksojnë

ndikimin e faktorëve religjiozë për parandalimin e suicideve. Këtë e demonstron shkalla e ulët e

suicidalitetit ndërmjet besimtarëve aplikantë në shoqëritë myslimane dhe kristiane. Marrëdhënia

është e komplikuar dhe ndryshon ndërmjet vendeve katolike e protestante. Të dhënat flasin se

shkalla e vetëvrasjeve është më e lartë midis protestantëve se sa katolikëve dhe çifutëve. Shkalla

më e ulët e vetëvrasjeve ndërmjet katolikëve e çifutëve është argumentuar nga ndihma

parandaluese e rrjeteve religjioze përkatëse (54, 56). Israel Orbach dhe Aron Rabinovitz në

veprën “Suicidet në shkrimet çifute” flasin mbi ndalimin e suicidit duke theksuar se dënimi i

sjelljes suicidale është shoqëruar me apel për një shtet më të ndjeshëm për të kuptuar shkaqet e

suicidit (11). Thomas Masaryk (1881) thekson se rënia e religjiozitetit çrregullon organizmin

shoqëror, njerëzit i bën të ndihen të palumtur dhe rrit çorganizimin shoqëror. Sipas traditës

kulturore dhe religjioze kineze dhe ndikimit të konfucianizmit, vërehet se suicidet nuk kanë

moral të rëndësishëm e të pavarur. Suicidi përshkruhet si një mënyrë e pranueshme për të

rezistuar dhe mbrojtur dinjitetin e dikujt, megjithëse kurrë nuk është konsideruar si mënyra më e

mirë për ta bërë atë (46). Vetëvrasja, si edhe sëmundjet mendore, mund të shihen edhe si masë e

çrregullimeve shoqërore (70).

Manifestimi i vetëvrasjeve përveç diskutimit etik, nxit edhe të menduarit mbi kuptimin

themelor të egzistencës dhe sjelljeve njerëzore, që e hasim tek A. Camus në romanin “I huaji”.

Edhe më parë është menduar për zgjidhjen e pyetjeve mbi liritë kundër determinizmit dhe të

drejtën e individit kundrejt përgjegjësisë ndaj perëndisë e shoqërisë ose thënë ndryshe të raportit

të lirisë kundrejt përgjegjësive individuale. Në këtë kuptim ka lindur pyetja: A ka të drejtë njeriu

t’i marrë jetën vetes? John Donne (1573-1631), poet e klerik anglez, dhe David Hume (1711-

1776), filozof skocez, kanë mbrojtur të drejtën për vetëvrasje, ndërsa Montaigne (1533-1592),

shkrimtar e humanist francez, thotë se nuk është vjedhje nëse dikush i vjedh vetes paratë dhe nuk

mund të flasim për vrasje nëse dikush vetë i merr jetën vetes së vet. Në Britani vetëvrasja është

cilësuar si vepër penale deri në vitin 1961 kur është miratuar ligji mbi vetëvrasjen. Sipas ligjit të

Josifit II, trupi i të vetëvrarit duhej të varrosej jashtë varrezave dhe nga regjësi i lëkurëve dhe jo

nga varrmihësi (1).

Vështrimi ndaj vetëvrasjes në vende të ndryshme është ndikuar nga aspekte të gjëra

kulturore si religjioni, nderi apo kuptimi mbi jetën. Shpesh vetëvrasja është parë si krim serioz

dhe ky vështrim bëhet i zakonshëm në mendimin perëndimor modern (46, 56). Në kulturat greke

dhe romake, përpara kristianizmit, vetëvrasja nuk është konsideruar automatikisht imorale. Nga

ana tjetër, gjatë epokës së samurajëve në Japoni, seppuku (harakiri), u respektua si një mjet për

shlyerjen e fajit për dështimin ose si një formë e protestës (68). Në Indi sati është një praktikë

varrimi Hindu, tani e jashtëligjshme, ku e veja, me dëshirë ose nën presionin e të afërmëve, duhej

të digjte veten në turrën e druve bashkë me burrin e vdekur (39). Në shekullin 20 dhe 21

vetëvrasja në formën e vetëshkatrrimit është përdorur si një mënyrë proteste (6). Ndërsa në

formën e kamikazeve apo bombave vetëvrasëse përdoret si taktikë terroriste ose militare (67).

Vetëvrasja nën përkujdesjen mjekësore (eutanazia ose “e drejta për të vdekur”) është mjaft

kontraverse me etikën moderne. Eutanazia në fokus ka personat me sëmundje terminale e me

dhimbje ekstreme ose ata me kualitet minimal jetese, si pasojë e plagosjeve apo sëmundjeve

(35). Vetësakrifica në emër të të tjerëve, nuk konsiderohet detyrimisht vetëvrasje, pasi qëllimi

subjektiv nuk është për t’i dhënë fund jetës, por për të mbrojtur jetën e dikujt tjetër. Durkheim

këto i quan vetëvrasje altruiste (8).